Τι είναι ο λαϊκισμός;

ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΦΑ

 

   Η συζήτηση που διεξάγεται με ένταση στην ελληνική κοινή γνώμη και μεταξύ των ειδικών για το κράτος, το πολιτικό σύστημα, τα εργατικά δικαιώματα και τη δημοκρατία δεν είναι χωρίς νόημα. Ίσα ίσα γίνεται ολοένα και σαφέστερο πως χρειάζεται να ξανασυζητήσουμε και να κατανοήσουμε το δομικά (κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά) στοιχεία που συγκροτούν τον σύγχρονο διάλογο για την Ελλάδα που σχεδιάζουμε. 

Από την άποψη αυτή απαραίτητο είναι εμείς, ως αριστερά, να στραφούμε σε πηγές πληροφόρησης που και έγκυρες είναι και προέρχονται από ανθρώπους μαχόμενους πολίτες. Κι αυτό διότι σήμερα στο μιντιακό και εκδοτικό στερέωμα του 2013 «ο αριστερός λόγος βρίσκεται υπό διωγμόν — μόνο στα έντυπά του μπορεί να εκφράζεται χωρίς να αλλοιώνεται από το περιβάλλον. Ποτέ δεν είχαμε μια ιδεώδη κατάσταση, αλλά τώρα μιλάμε για στρατηγική» (συνέντευξη της Μικέλας Χαρτιυλάρη στο διαδικτυακό περιοδικό Χρόνος)

Στον διάλογο αυτόν βεβαίως δεν είμαστε μόνοι μας. Ας μην ξεχνάμε ακόμη ότι και άλλοι, σπουδαίο στοχαστές, επανέρχονται από άλλη πολιτική παράδοση, αυτήν της σήμερα πτωχευμένης σοσιαλδημοκρατίας για παράδειγμα, και συζητούν με οξύτητα έννοιες όπως είναι η οικονομική κρίση, η Ευρώπη, ο λαός, τα δικαιώματα κλπ. Ο Ούλριχ Μπεκ, φέρ’ ειπείν, ο «πρύτανης» της γερμανικής κοινωνιολογίας στο τελευταίο βιβλίο του (Από τον Μακιαβέλλι στη Μερκιαβέλλι), που κυκλοφόρησε ταυτόχρονα στη Γερμανία, στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, ευρωπαϊκές και μη, παρεμβαίνει στην κρίση πραγματοποιώντας μια ανάγνωση με το βλέμμα στραμμένο στο «πνεύμα», στη σύγχυση και την αναποφασιστικότητα ως τακτική επιτήρησης και τιμωρίας «έως ότου το ευρώ μάς χωρίσει». Ο Μπεκ επιμένει: «Η κρίση της Ε.Ε. δεν είναι κρίση χρέους... Είναι μια κρίση της κοινωνίας και του πολιτικού, αλλά και της κρατούσας αντίληψης περί κοινωνίας και πολιτικού». Πρέπει να ξαναφέρουμε τους λαούς στο προσκήνιο, να ξαναδούμε την κοινωνία». Η επιχειρηματολογία του Μπεκ βασίζεται στο ότι το σχήμα «κρατικός σοσιαλισμός για τους πλούσιους και τις τράπεζες και νεοφιλελευθερισμός για τα μεσαία στρώματα και τους φτωχούς» είναι ατελέσφορο και αντιπαραγωγικό. Η επιβολή «από τα πάνω» του οικονομικού και πολιτικού σχεδίου, εκ Βερολίνου προερχόμενου, και η αντίσταση «από τα κάτω» αναδεικνύουν μια δομική δυσαρμονία που δεν αφήνει χώρο στη συλλογική δράση, στο «όλοι μαζί μπορούμε».

Ας γυρίσουμε στα δικά μας τώρα και στη δυσώνυμη για τους εκσυχρονιστές/νεοφιλελεύθερους έννοια του λαϊκού και του λαϊκισμού. Στο λεξιλόγιο των μνημονιακών, ο όρος «λαϊκισμός» εκτοξεύεται ως κατηγορία σε κάθε τηλεοπτικό πάνελ, διανθίζει την καθημερινή αρθρογραφία, θεμελιώνει και νομιμοποιεί πολιτικές επιλογές και απονομιμοποιεί άλλες. Τι είναι όμως ο λαϊκισμός; Τί συνδέει το «λαϊκό» με το «λαϊκιστικό»; Πώς ακριβώς συγκροτείται ο σύγχρονος αντιλαϊκιστικός λόγος; Πώς εξηγείται η σημερινή ριζοσπαστικοποίησή του; Τέλος, πώς επηρεάζει η κρίση το ελληνικό και το ευρωπαϊκό πεδίο της σύγκρουσης λαϊκισμού/αντιλαϊκισμού; Πρόκειται για επίκαιρα ερωτήματα στα οποία δίνει μια σύγχρονη απάντηση το τεκμηριωμένο με πλούσια βιβλιογραφία (77 βιβλία και άρθρα) και περιεκτικό βιβλίο του Νικόλα Σεβαστάκη και του Γιάννη Σταυρακάκη Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση (εκδόσεις Νεφέλη, 104 σελ.).

Ο Σεβαστάκης αναφέρεται σε δύο διακριτά ήδη λαϊκισμού στη σημερινή Ελλάδα, τα οποία διαχωρίζουν το λεγόμενο «αντιμνημονιακό μπλοκ»: έναν «αριστερό δημοκρατικό ‘λαϊκισμό’» ο οποίος οριοθετεί την κρίση «κοινωνιοκεντρικά και ταξικά», και έναν «εθνορατσιστικό λαϊκισμό», ταυτισμένο με τη ριζοσπαστική Δεξιά, ο οποίος οριοθετεί την κρίση εθνικά. Ενδιαφέρον έχει ο ισχυρισμός του ότι οι διαρκείς καταγγελίες κατά της αριστεράς και των μη συμβατικών μορφών διαμαρτυρίας ως «λαϊκιστικών» ενθάρρυναν τις δυνάμεις της νεοναζιστικής ακροδεξιάς να διεκδικήσουν τον «λαό» και έτσι να αυξήσουν την δυναμική τους. Γι’ αυτό, καταλήγει, πρέπει να μεταβούμε από μια «κακή ηθικοποίηση της πολιτικής», στην οποία εντάσσονται τόσο ο «τιμωρητικός αντιλαϊκισμός» αλλά και η «ακροδεξιά δημαγωγία», σε ένα «παραγωγικό καταφατικό ήθος». Η Αριστερά, καταλήγει, πρέπει να ανακτήσει την πολιτική δύναμη του λαού, βγάζοντάς τον από την αφάνεια και εντάσσοντάς τον «στον πυρήνα του δημοκρατικού γεγονότος» προτάσσοντας έναν «δημοκρατικό ‘λαϊκισμό’».

Από τη μεριά του ο Γιάννης Σταυρακάκης θα υποστηρίξει με ευστοχία: «Η διαμάχη λαϊκισμού-αντιλαϊκισμού αναδύεται πλέον σε αξονική διαιρετική τομή της ελληνικής δημόσιας σφαίρας. Από τη μία, όπως ήταν αναμενόμενο, τα αιτήματα των κοινωνικών στρωμάτων και των πολιτών που βιώνουν τη βίαιη καθοδική κοινωνική κινητικότητα σταδιακά συντάσσονται μεταξύ τους σε ένα διεκδικητικό πλαίσιο που αντιπαραθέτει τον "λαό" στις εγχώριες και ευρωπαϊκές πολιτικές και οικονομικές ελίτ. Από την άλλη, όπως δεν ήταν το ίδιο αναμενόμενο, ανίκανες και απρόθυμες να οικειοποιηθούν παραγωγικά και να μετουσιώσουν το "λαϊκό", οι εν λόγω ελίτ επιχειρούν να το απωθήσουν ανάγοντάς το στο σύστοιχό του "λαϊκιστικό", στο οποίο βολικά φορτώνουν κάθε κακοδαιμονία. [...] Το κρίσιμο ερώτημα είναι μάλλον το εξής: πώς είναι δυνατόν να καλλιεργηθεί ένας υπεύθυνος λαϊκός-δημοκρατικός πόλος - ένας υπεύθυνος, δημοκρατικός λαϊκισμός; [...] Πρόκειται για ένα στοίχημα ανοιχτό, μιας και ο δεσμός ανάμεσα στα λαϊκά-δημοκρατικά αιτήματα και τον φορέα, το πολιτικό υποκείμενο, που θα κατορθώσει να αναλάβει την αντιπροσώπευσή τους είναι αμφίδρομος, χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα. Ο πολιτικός φορέας κατασκευάζει, επινοεί εκείνο που συγχρόνως αντιπροσωπεύει· προσφέρει στον "λαό" μορφή και προσανατολισμό".

Για πολλούς λόγους λοιπόν, πρακτικούς και πολιτικούς, το βιβλίο αποτελεί χρησιμότατο βοήθημα τόσο για τον απλό πολίτη όσο και για τον προχωρημένο πολιτικό επιστήμονα και μελετητή. Ταυτόχρονα, αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό στη δημόσια συζήτηση που εγκαινιάστηκε πριν έναν περίπου χρόνο, σε συνέδριο που διοργάνωσε το τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ (σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρία Πολιτικής Επιστήμης). [Λεπτομέρειες και εκτενής τεκμηρίωση στο http://www.anti-pop.gr/ ]. Αναμένουμε με ενδιαφέρον την συνέχεια τόσο του θεωρητικού διαλόγου όσο και της πολιτικής αντιπαράθεσης στο ζήτημα.

[Το κείμενο αυτό είναι η συμβολή μου στη συζήτηση για τον λαϊκισμό, με την ευκαιρία της παρουσίασης του βιβλίου των Νικόλα Σεβαστάκη και Γιάννη Σταυρακάκη Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση (εκδόσεις Νεφέλη) στο κοινό της Κατερίνης, Ιδεοδρόμιο, 29 Μαϊου 2013].